De afvalput van Haarlem
Onze wijkbewoner Jan Hoving is onder meer gids in onze historische wijk. Jan kan het allemaal mooi vertellen. ,,Geschiedenis is mijn passie. Iedere dag ben ik wel zo’n drie uur bezig met het vinden van informatie. Noem het een living document. Mijn wijkwandeling is interactief. Deelnemers stellen soms originele vragen en die zijn voor mij dan aanleiding om me nog verder te verdiepen.’’ Hij vertelt het bij de start van onze wandeling, die uren blijkt te duren en toch amper een kilometer lang is.
Een verzameling historische plaatjes van schilderijen, prenten of foto’s houdt hij onder zijn arm. De eerste is meteen aan de beurt; een van de twaalf Haarlemse poorten. De Raampoort met gracht lijkt in de verste verte niet op de huidige aanblik met verkeerslichten en andere moderniteiten. Om de plaat te begrijpen gaan we eeuwen terug in de tijd. Het is de 14de eeuw. Het begin van de Vijfhoek, destijds de afvalput van Haarlem, begint zich buiten de oorspronkelijke binnenstad af te tekenen. ,,Alles wat God verboden heeft, bevond zich in deze wijk’’, zegt Hoving. ,,De eerste leerlooiers en de dames van plezier, je vond ze hier. Tezamen met dubieuze handel en criminaliteit.”
Haarlemse lakenhandel
,,Rondom het jaar 1700 wordt de huisvesting in dit stadsdeel fors uitgebreid. De huidige infrastructuur dateert uit die periode. Veel zuiderlingen – nu noemen wij ze Belgen – kwamen hier wonen, Ze waren op de vlucht voor de Spaanse bezetter.” Waarom Belgen, vraagt iemand van de toehoorders. Hoving vertelt dat veel Vlamingen kennis en vaardigheden hadden in de lakenindustrie.
De lakenhandel was een levendige business, maar kwam met een geurtje. ,,Voor 30 vierkante meter lakenstof was 50 liter urine nodig. Hierin zit ureum en daaruit werd de ammoniak gewonnen die nodig was voor het reinigen van de wol. De urine werd aangevoerd in giertobben en pistobben. In de 17de eeuw bracht een emmer urine een halve stuiver op. En er was best veel in de stad: Haarlem was toen met ruim 50.000 inwoners de derde stad van ons land, na Amsterdam en Leiden.’’ De Nieuwe-, Oude- en Lange Raamstraat herinneren in naam aan de houten raamconstructies waarop het gevolde laken werd gespannen om uit te rekken en te drogen.
Bier en poep
In de 15de, 16de en 17de eeuw stikte het van de bierbrouwerijen in Haarlem. Zij profiteerden van het schone water. Maar hoe kom je daaraan in een relatief grote ‘middeleeuwse’ stad ? ,,Wel,’’ verklaart Hoving, ,,Haarlem had eeuwen geleden al een goed poepmanagement.”
De Haarlemmers mochten niet met hun billen boven de gracht hangen. Ook het legen van de emmer boven het stadswater was ten strengste verboden. Werd deze wandaad gesignaleerd, dan volgde straf. Vaak was dit de verplichting om stenen te betalen, nodig om de stadswal te versterken.
Heren van de Beer
Het ledigen van beerputten, die zich achter de tussenwoningen bevonden, vond plaats wanneer de inwoners van de stad sliepen. ,,In de gracht kwam een vlet aanvaren. De beerput achter de tussenwoning kon alleen via de woonkamer worden bereikt. Zodoende kwamen De Heren van de Beer gedurende de nacht de put leegmaken en liepen ze met een vol vat door de woning terug naar hun vlet. Zodra het was volgeladen werd het vaartuig de stad uitgevaren en loste het zijn vracht in de omgeving van het galgenveld.”
De Nieuwe Kerk is een uitgebreide stop. Het was de eerste in steen gebouwde protestantse kerk binnen de stadsmuren. Jacob van Kampen ontwierp deze Griekse kruiskerk, het leverde hem duizend gulden op. Voor dat bedrag kon hij in die tijd een mooi huis in de stad kopen. De in Hollandse Renaissancestijl gebouwde toren kijkt uit over de stad. Tijdens de Franse revolutie werden veel torens door de vijand gevorderd als uitkijk- en seintoren. Dat gebeurde ook hier. De Franse bezetter zond vanuit de huidige randstad binnen twee uur een bericht naar Parijs, met behulp van vlaggen of fakkels. ,,Een voorloper van Whatsapp’’, lacht Hoving, terwijl hij de kerk opent.
Mooiste museum
Op grond van een koninklijk besluit van koning Willem I heeft ook deze kerk geen graven meer onder de vloer. Rijke stinkerds zal je in dit godshuis dus niet vinden. ,,Op de Botermarkt zijn wel van 43 mensen de knekels opgegraven Ze zijn allemaal herbegraven, op eentje na. Die heeft weer een gezicht en een naam gekregen. Cornelis, want veel mannen heetten vroeger zo”, vertelt de gids aan de hand van een paar sheets.
Cornelis is nu te zien in het Archeologisch Museum op de Grote Markt, het mooiste museum onder de grond. Via de achterdeur komen we in een van de vele hofjes van Haarlem, het 400 jaar oude Proveniershof. In de 18de eeuw konden mannen zich hier inkopen en hadden ze tot aan hun dood vrij wonen en eten. Een van deze mannen was de Finse gigant Daniel Cajanus. Hij stond bekend als de Reus van Haarlem, met een lichaamslengte van circa 2,60 meter. ,,Liep hij over straat, dan dacht men dat hij te paard zat. Zijn pijp stak hij aan met het vuur van de lantaarnpaal.’’ Allemaal fabels? Nee, hoor. Zijn schoenen – maat 55 – worden bewaard in het depot van het Frans Hals Museum. De gids maakte daarvan een foto en laat deze zien.
Malle Babbe
Het bruggetje naar de bekende schilder is gemaakt. Ook Frans Hals was een gevluchte Vlaming. ,,De vijf schuttersstukken van Hals zijn wereldberoemd. In totaal heeft hij hiervoor ruim zestig schutters – notabelen van de stad – geschilderd en dit voor 60 gulden per persoon. Malle Babbe – ook al zo’n bekende naam – schilderde hij in het Tuchthuis, dat tot begin 20ste eeuw was gehuisvest in de Vijfhoek. Hier verbleven in het werkhuis ook twee kinderen van Hals. Bij het bezoeken van zijn kinderen ontmoette de schilder Malle Babbe.”
Inmiddels zijn we aangekomen bij de plek waaraan de wijk zijn naam dankt. Het plein met vijf straten oogt sfeervol met een café en terras. ,,Tot de jaren zestig was de Vijfhoek een armoedige en vervallen buurt waar ouders van buiten de wijk niet wilden dat hun kinderen kwamen”, zegt Hoving. In de jaren zeventig had het gemeentebestuur concrete plannen om voor deze wijk de slopershamer te pakken, maar dat gebeurde niet. Voor huidige bewoners en bezoekers een zegen.
Ook wandelen?
De hiernaast beschreven wandeling begint in Haarlem bij de schouwburg in de Vijfhoek. Maar laat de rest van de stad niet links liggen: vanaf het station loopt een mooie route naar de startplaats. Passeer je ook meteen de bekende Grote of Sint Bavokerk. Plof vooral even neer op een van de terrasjes rondom de kerk. De VVV is op dit plein te vinden, aldaar kun je een route afhalen die voert langs verborgen groen; een wandeling langs Haarlemse hofjes. Maar let op: in het weekend zijn niet alle hofjes geopend voor publiek.
Bron: Reis&Co
Bent u benieuwd naar cijfers over de wijk, kijk dan even op de gemeentelijke buurtmonitor.
Tip: maak een wandeling door de wijk onder leiding van onze wijkbewoner Jan Hoving: www.wandelingdoordevijfhoek.nl
